al twee leerlingen.6 Veel later zal zijn kleinzoon
Frits, die dan directeur is, op bedrijfsfeestjes ver
tellen dat de eerste werkplaats 'onder de Wijn
huistoren' was.7 Wöhrmann verhuisde zijn be
drijf nogal eens. Zo treffen we hem ook nog aan
in de Broederenkerkstraat (1871), op de Oude
Wand (1872) en in de Lange Hofstraat (1878).8 Op
dit laatste adres (nu Lange Hofstraat 20) zou hij
het twintig jaar volhouden. Vermoedelijk waren
al die verhuizingen nodig vanwege de voortdu
rende behoefte aan telkens grotere werkruimte.
Boekbinderij Wöhrmann wist namelijk al
vrij snel de plaatselijke concurrentie te over
vleugelen. Terwijl het bedrijf van Wöhrmann
gestaag groeide, bleven andere boekbinderijen,
zoals Brincker, Lindeman en Schoonman, klei
ne bedrijfjes met slechts enkele personeelsle
den. Alleen boekhandel P. van Belkum Azn op de
Houtmarkt had een flinke boekbinderijafdeling.
Een belangrijke opdrachtgever van Wöhrmann,
boek- en krantendrukkerij W.J. Thieme Cie,
startte in 1906 zelf een binderij, speciaal voor de
eigen boekproductie. 9 Wöhrmann bleef uitgeve
rijen uit het hele land (en later ook uit het bui
tenland) bedienen.
Grote werkgever
In 1898 verhuisde Wöhrmann naar Kuiperstraat
12. In snel tempo ontwikkelde het bedrijf zich
hier tot een belangrijke werkgever. In 1901 had
de boekbinderij 24 werklieden in dienst en was
daarmee de 8e werkgever van Zutphen, nog voor
stoomzeepfabriek B.A. Albers Zn en wijnhan
del Mispelblom Beijer. Vijf jaar later was het per
soneelsbestand van Wöhrmann gegroeid naar
37. Alleen drukkerij W.J. Thieme Cie en steen
fabriek J.P. Hasselo hadden meer personeel.
Ook al doordat drukkerij Thieme met een eigen
binderij was begonnen, stagneerde het aantal
volwassen werklieden bij Wöhrmann een aantal
jaren. Pas toen de moeilijke periode van de Eerste
Wereldoorlog voorbij was, konden weer mensen
worden aangenomen. Dat boekhandel Van Bel-
kum zijn boekbindersactiviteiten inmiddels had
beëindigd, kwam voor Wöhrmann niet ongele
gen. Aan het eind van 1919 had Wöhrmann 67
mensen in dienst, voor het eerst ook vrouwen en
meisjes.10 Ook daarna bleef het bedrijf groeien.
De moeilijke jaren dertig wist Wöhrmann rede
lijk door te komen, al moest soms het personeel
naar huis gestuurd worden wegens gebrek aan
orders.11 In het laatste jaar voor de Tweede We
reldoorlog telde het personeel niet minder dan
95 mannen en vrouwen.12 Later nam dat aantal
weer iets af onder andere door toenemende me
chanisering. Zo werkten er in 1979 - het jaar van
vertrek uit de binnenstad - nog 70 mensen.13
Familiebedrijf
In 1866 trouwde Fritz Wöhrmann met de Zut-
phense Anna Johanna Jansen. Het echtpaar
kreeg zeven kinderen. De zoons Louis Philip
(*1871) en Dirk Jan (*1877) kozen ook voor het
boekbindersvak en kwamen bij hun vader in de
zaak. Dochter Dientje (1869) hielp met de admi
nistratie. In 1902 werd het bedrijf omgezet in
een vennootschap 'ten doel hebbende het uitoe
fenen eener boekbinderij met linieerinrichting
en het maken van stempelbanden, mitsgaders
72 ZUTPHEN
Kuiperstraat
12, ca. 1915; na
verschillende
verbouwingen
ontstond achter
deze gevel een
aaneengesloten
bedrijfsruimte,
waarin ook pan
den met gevels
aan de Water
straat en Bak
kerstraat waren
opgenomen.
2019 3
