Adriaan van den Ende (1768 - 1846)
Een modelambtenaar uit de Bataafs-Franse tijd
Willem Frijhoff
Nu de Adriaan van den Ende-basisschool is afgebroken, herinnert in Warnsveld alleen de
gedenknaald op de begraafplaats aan de Vordenseweg nog aan hem.1 In nummer 2012-4
van Zutphen is een foto van die zuil opgenomen, met enkele gegevens over de levensloop
van deze nu vrijwel vergeten inwoner van Warnsveld. Een enkeling kent hem nog als
auteur van de eerste nationale wet voor het basisonderwijs (1806), die internationaal
bewondering afdwong. Die wet motiveerde ook de oprichting van die gedenkzuil.
Maar Van den Ende heeft veel meer gedaan: hij speelde een centrale rol in het gehele
nationale onderwijsstelsel.
Als belangrijkste overheidsinstrument van
de maakbare samenleving zat het onderwijs
rond 1800 in de lift. Het moest de oude fede
rale republiek met haar gewestelijk en lokaal
particularisme omturnen tot de centraal ge
leide staat met een nationaal bewustzijn die
nog steeds de onze is. In zijn eigen tijd gold
Van den Ende reeds als een modelambtenaar
die de wetgever van bijna volmaakte wetsvoor
stellen voorzag. We zullen Van den Endes ac
tiviteiten kort belichten en in de context van
zijn tijd plaatsen. Zijn gloriejaren vielen in de
kracht van zijn leven, toen hij als dertiger en
veertiger de bestuurlijke hervormingen op
onderwijsgebied van de Bataafse Republiek
1795-1806), het Koninkrijk Holland 1806
1810) en het Napoleontische Keizerrijk (de
Franse Tijd, 1810-1813) vormgaf.
Integere overheidsdienaren
Die hervormingen waren beslist geen dictaat
van de bezettende macht. Ze liepen juist op
de Franse vernieuwingen vooruit, steunden
op brede maatschappelijke discussies in de
oude en de nieuwe Republiek, en konden re
kenen op de enthousiaste medewerking van
de betrokken Nederlandse bestuurders en
ambtenaren zelf. De vernieuwers uit die acht
tien Bataafs-Franse jaren zijn wel als 'collabo
rateurs' met de Fransen gebrandmerkt, maar
dat is een anachronisme uit de tijd na 1813,
toen het nieuwe Oranje-regime zijn legiti
miteit moest bewijzen tegenover de Bataafse
Republiek en de patriotse partij, waartoe Van
den Ende had behoord. Deskundige en inte
gere overheidsdienaren als Van den Ende zijn
er ten onrechte door in diskrediet gebracht en
hun carrière leed eronder. Zo'n misprijzende
irswm
De - inmiddels afgebroken - openbare lagere
school aan het Schoolplein te Warnsveld, die in
1976 de naam Adriaan van den Ende-school kreeg.
De foto is van 1930. (Regionaal Archief Zutphen)
40 Zutphen - 2014/2
