meritocratische doelstelling die voor ons de
gewoonste zaak van de wereld is geworden.
Die school in Warnsveld had hij dubbel en
dwars verdiend!
Noten
1 AJ. van der Aa, Biographisch woordenboek der
NederUnden, V (Haarlem 1859) 139-143; P.C.
Molhuysen PJ. Blok (red.), Nieuw Neder-
landsch Biografisch Woordenboek, I (Leiden 1911
[reprint 1974]) 817-818.
2 W. Frijhoff, Meertaligheid in de Gouden Eeuw. Een
verkenning (Amsterdam 2010).
3 Nationaal Archief, Binnenlandse Zaken
1796-1813, inv.nr. 1229: p. 358-398 over het
openbaar onderwijs; deelpublicatie in Eenige
hoofdstukken uit het 'Aper$u sur la Hollande présen
té a S.E le Ministre de l'Intérieur, comte de lEmpire,
par M. d'Alphonse' ('s-Gravenhage 1900), citaat
p. 139.
4 Over deze plannen: W. Frijhoff, 'Valeurs mi-
litaires, élites civiles, sciences exactes: projets
de réforme de l'éducation secondaire en
Hollande a l'époque révolutionnaire', in: J.-P.
Bertaud, F. Brunel, C. Duprat F. Hincker
(red.), Sur la Revolution: approches plurielles.
Mélanges Michel Vovelle (Parijs 1997) 405-414;
J. Noordman, 'Onderwijsdemokratisering in
de Patriottentijd. Vatebenders plan voor een
radikale vernieuwing van het Nederlandse
onderwijs', in: Comenius 1:4 (1981) 521-550.
5 G.E. Opstelten (red.), Brieven van Mr. A.C.W
Staring, II (Haarlem 1916) 303-308.
6 W.Th.M. Frijhoff, e.a., Tempel van hovaardij. Zes
eeuwen Stedelijk Gymnasium Haarlem (Haarlem
1990).
7 A. de Groot, Leven en arbeid van J.H. van der
Palm (Wageningen 1960).
8 A. van den Ende, Handboek voor de onderwijzers
op de openbare lagere scholen binnen het Bataafsche
Gemeenebest (Amsterdam 1803).
9 Zie voor zijn werk: P.Th.F.M. Boekholt, Een
onderwijsrapport uit 1808. Verslag van een reis van
onderwijsinspecteur Van den Ende via Noord- en
Oost-Nederland naar Oost-Friesland (Groningen
1986).
10 Zie voor de alfabetiseringscijfers en de
schooldichtheid op basis van Van den Endes
rapporten: W. Frijhoff, 'Van onderwijs naar
opvoedend onderwijs. Ontwikkelingslijnen van
opvoeding en onderwijs in Noord-Nederland
in de achttiende eeuw', in: Werkgroep Achttiende
Eeuw, Onderwijs en opvoeding in de achttiende
eeuw (Amsterdam Maarssen) 3-39. Voor een
algemeen beeld van het onderwijssysteem: J.
Kloek W. Mijnhardt, 1800: Blauwdrukken voor
een samenleving (Den Haag 2001) 267-290.
11 Teksten in: I. van Hoorn, De Nederlandse
schoolwetgeving voor het lager onderwijs, 1796-1907
(Groningen 1907). Voorts over deze hervor
mingen: A.M. van der Giezen, De eerste fase van
de schoolstrijd in Nederland (1795-1806) (Assen
1937), vooral 93-99, vol lof over Van den
Ende; P.Th.F.M. Boekholt, Het lager onderwijs in
Gelderland 1795-1858 (Zutphen 1978) 80-118;
S. Schama, Patriots and liberators. Revolution
in the Netherlands 1780-1813 (New York 1977)
530-541; J. Lenders, De burger en de volksschool.
Culturele en mentale achtergronden van een onder
wijshervorming (Nijmegen 1988); P. Boekholt
(red.), 'Tweehonderd jaar onderwijs en de
zorg van de Staat', in: Jaarboek voor de geschiede
nis van opvoeding en onderwijs (Assen 2002).
12 Als schepper van de inspectie staat Van den
Ende vermeld in de Canon van het onderwijs, in
het lemma over de schoolopziener:
www.onderwijserfgoed.nl.
13 W. Frijhoff, 'Verlichte kaalslag in Europa? De
academische herstructurering rond de Revo
lutietijd en haar gevolgen', in: De Vrije Fries, 91
(2011) 23-45.
14 Nationaal Archief, Binnenlandse Zaken
1796-1813, inv.nr. 1201, exh. 31 januari 1813;
samenvatting van de hele operatie in exh.
6 november 1813. Zie hierover W. Frijhoff,
'Onderwijshervorming in de Franse Tijd: Van
den Endes plannen voor de middelbare school
(1811-1813)', in: Holland. Historisch Tijdschrift,
37: 3 (2005) 188-204.
15 A. van den Ende, Geschiedkundige schets van
Neêrlands schoolwetgeving, met aanteekeningen en
bijlagen (Deventer 1846). In dit werk, na zijn
dood gepubliceerd, staat een zeer uitvoerige
necrologie (93 blz.) door twee vrienden, de
predikanten J. Clarisse en J. Teissèdre l'Ange.
46
Zutphen - 2014/2