1 J 1
Middeleeuwse kerktypen in Zutphen
Zeno Kolks
Regionale gebondenheid
1 1 «i
Ti
Kerkgebouwen kunnen typologisch worden onderscheiden in twee hoofdcategorieën:
eenbeukige kerken (waaronder ook zaalkerken, kerken met een rechthoekige platte
grond, vallen) en meerbeukige, doorgaans driebeukige gebouwen. Binnen de laatste
categorie zijn er weer drie verschillende vormen: basilicale kerken of basilieken,
pseudobasilicale/blindbasilicale of pseudobasilieken, en hallenkerken. Al deze typen zijn
te vinden op het grondgebied van de gemeente Zutphen.
Bij basilieken en pseudobasilieken steken de
muren van de middenbeuk boven die van de
zijbeuken uit. Het verschil tussen beide types is,
dat bij de basilicale kerken in de bovenmuren
van de middenbeuk vensters zijn uitgespaard,
en bij de pseudobasilicale niet. Bij de hallen
kerken hebben de beuken (in dit geval spreekt
men liever van schepen) alle ongeveer dezelfde
hoogte (en vaak ook dezelfde breedte).
Het zal duidelijk zijn dat de typologische ver
scheidenheid alleen betrekking heeft op het
schip van de kerk. Andere kerkdelen - zoals
de toren(s), een eventueel dwarsschip, en het
priesterkoor - spelen hierbij geen enkele rol.
In de vele jaren dat ik mij met het verschijn
sel 'kerktypen' bezighoud, heb ik nooit een
tekst onder ogen gekregen waaruit blijkt dat
genoemde typologische indeling al in de mid
deleeuwen werd gemaakt. Het huidige onder
scheid lijkt iets van de laatste eeuwen te zijn.
De reden waarom men voor een bepaald
kerktype heeft gekozen, blijkt evenmin uit
het beschikbare bronnenmateriaal. Het be
antwoorden van deze vraag kan dus louter op
hypothetische gronden geschieden.
Wat bij de middeleeuwse voorbeelden op
valt, is dat er - behalve een chronologische
- in sommige gevallen ook sprake is van een
sterke regionale gebondenheid. Zo vinden
wij vooral in de 15de en de eerste helft van
de 16de eeuw opmerkelijk veel pseudoba-
silieken in het gebied dat het toenmalige
hertogdom Gelre omvatte (dus inclusief het
huidige Noord- en Midden-Limburg). Heeft
de hertog, zo heb ik mij wel eens afgevraagd,
een voorkeur voor dit kerktype gehad om een
territoriaal kenmerk uit te drukken? Het is
namelijk opmerkelijk dat in het Oversticht
(trouwens ook in het Sticht zelf) de hallen
kerk het gebruikelijke kerktype was. 'Uitte
zich de machtsstrijd tussen de door het Bour
gondische en later door het Habsburgse Huis
gesteunde bisschop van Utrecht en de hertog
van Gelre, wiens gebied door telgen uit ge
noemde huizen bedreigd werd, ook op cul
tureel gebied en dus ook bijvoorbeeld in de
kerkbouw?'1 Deze vraag moet open blijven zo
lang er niet meer zekerheid kan worden ver
kregen over de rol van de wereldlijke heerser
met betrekking tot de kerkbouw.
Mij lijkt dat ook economische redenen een
rol hebben gespeeld bij de keuze voor een be
paald kerktype. De bouw van een basiliek en
van een hallenkerk moet duurder zijn uitge-
Afb. 1 Plattegrond van een eenbeukige kerk (de
kapel van het Adamanshuis, naar Stenvert).
i i
i i
i i j
i i
1 i
-t, 1 1
Fr
i
52 6
33 m 1
i Hl wrS
14 ^utphen - 2013/1
