Dit was onder andere het geval in Freiburg
(Duitsland). Maar in Zutphen spraken de gra
ven recht in de aan de andere kant van het
's-G raven hof gelegen koningspalts. In de vijf
tiende eeuw deed het gebouw al lang geen
dienst meer als rechtbank. Wel behield de
hertog van Gelre in zijn hoedanigheid van
graaf van Zutphen tot laat in de vijftiende
eeuw de hoge jurisdictie. Om dat recht uit te
oefenen kwam de hertog één of twee keer
per jaar naar Zutphen om daar heymaal te
houden. Op deze massale openbare ge
rechtsvergaderingen, waarop de bannerhe-
ren, de ridderschap en de vertegenwoordi
gers van de steden verschenen, werden zwa
re misdrijven berecht door lijfstraffen of de
doodstraf op te leggen. De vergaderingen
vonden plaats in de schepenhal of in de
open lucht voor het stadswijnhuis Vreden.
Rond 1500 was de rechtsmacht van de graaf
zo goed als overgegaan op het stadsbestuur,
dat toen alle rechtsmacht in handen had.
positie binnen het bestuurlijk-juridisch cen
trum - immers tegenover het raadhuis - de
kenmerken van een gerechtsportaal. Een ver
klaring is dat het schepenencollege zijn
rechtsmacht hiermee wilde tonen. Mogelijk
werd het portaal voor ceremoniële functies
gebruikt. Mogelijk vonden er bijzondere ge-
richten plaats.
Conclusie
Het dertiende-eeuwse noordelijke transept
portaal met het Laatste Oordeel in het kruis-
ribgewelf is waarschijnlijk een gerechtspor
taal geweest. Het is mogelijk door de proost,
die sinds mensenheugenis de kerkelijke
rechtsmacht bezat en die rond 1225 verhuis
de naar de oostkant van de kerk, als ge
rechtsplaats gebruikt. Ook de schepenen
kunnen vóór de bouw van een eigen raad
huis in het portaal zitting hebben gehouden.
Het aan de eind van de vijftiende eeuw ge
bouwde Mariaportaal kan als opvolger van
het dertiende-eeuwse portaal worden be
schouwd. Rechtspraak was in die tijd geheel
in handen van het schepencollege gekomen.
Zowel de rol van de proost als die van de
hertog/graaf van Zutphen was uitgespeeld.
De schepenbank, die ook binnen de steden-
filiatie ruime rechtsmacht bezat, hield zitting
in het raadhuis.
Het portaal heeft door zijn ruimte, rijke ver
siering, zijn banken, het Mariabeeld en zijn
Dit artikel is een samenvatting van het boek Het
gerechtsportaal van de Sint-Walburgiskerk te Zut
phen; Architectuur en iconografie van kerkelijke
en stedelijke rechtspraktijkenEls van Nieuw land-
Landheer, Utrecht 2008;
ISBN 978-90-75616-10-1; 54 pag., 12,50
ZUTPHEN
