34
symptomen van een gestoord zieleleven.
Wandel kuren door de medici aanbe
volen hielpen niet, maar nu heb ik een
psychisch evenwicht gevonden. - U hebt
een mensch vrij gemaakt."
Een huivering die nog toeneemt ais we de
idealen van Bolland kennende van hém
lezen:
"Ge weet zelf dat we in onze wederzijdse
zienswijze nader tot elkander staan dan
bij iemand anders in ons vaderland. U
zoude ik bij de eerste de beste gelegen
heid het liefste als nieuwen ambtgenoot
begroeten."
Zover kwam het niet; Van den Bergh kon
zelfs de universitaire examenkosten van
f 500,- niet bekostigen van zijn f 2.000,-
tellende jaarsalaris.8 Daarbij ging de filo
sofische studie zijn gezondheid zo zwaar
ondermijnen dat hij besefte er mee te
moeten stoppen.9
Een jaar later als hij zich uitsluitend met
letterkundig werk heeft bezig gehouden
blijkt het hem beter te gaan en in later
jaren terugblikkend schreef hij in zijn
"Na vijfentwintig jaren", een terugblik
op zijn predikantschap: "En dan heeft de
jonge man zijn helpers gehad, en ik zal
de naam van Bolland eren, wat men ook
van Bolland zeggen moge. Maar tenslotte
moet men het zelf doen."
Het 'zelf doen' leidt onherroepelijk
tot het ontlopen van de discussie met
gelijkwaardigen. Zo wordt het resul
taat van zijn poging om het Christelijk
geloof met het moderne denken in
verbinding te brengen gekenmerkt door
ernstige tekorten in sociaal en filoso
fisch opzicht. 10
De laatste fase
Nadat Van den Berghs 1e huwelijk in
1907 was ontbonden om onbekende re
denen, huwde hij op de dag af 20 jaar na
zijn benoeming in Zutphen op 4 septem
ber 1916 op 48-jarige leeftijd met de 26-
jarigeTweede Kamer-stenografe Elisabeth
Wartena, die tevens de gastvrouw was bij
zijn 25-jarig ambtsjubileum op 14 augus
tus 191 7. Een feestelijk gebeuren waarop
meer dan 250 mensen uit het gehele land
reageerden. Ruim 100 mensen kwamen
op bezoek en de geschenken stroomden
binnen, terwijl de tijden door de heer
sende oorlog verre van gunstig waren.
Dat kan niet anders uitgelegd worden als
een groot blijk van waardering.door veel
van zijn tijdgenoten.
De oorlogsjaren van WO I met de grote
slachtingen hebben ook op Van den
Bergh grote indruk gemaakt. Door de el
lende en de verslechtering van de sociale
omstandigheden groeiden zijn revoluti
onaire gevoelens. Hij keerde zich zowel
tegen de Bourgoisie als tegen de compro
missen sluitende SDAP en genoot van het
besluit van Lenin om de bestaande staats
schulden niet te betalen.
Ook door Nederland ging in 1918 een
golf van de revolutionaire geest die elders
in Europa voelbaar was. Troelstra hield
zijn roemruchte novemberredevoeringen
in Rotterdam en in de Tweede Kamer en
toen hetZutphense socialistische raadslid
Van Braambeek daarvan afstand nam
in een voordracht kreeg hij een zeer fel
briefkaartje van de dominee:
"Na Uw voordracht van gisteravond en
na de rede van Uwen voorzitter aan het
slot, is mij gebleken dat wij vooralsnog te
ver van elkander staan om te kunnen sa
menwerken. Dat U de suffende, maffende
arbeiders aanzet om niét te revolteren
is mal. Dat U deze propaganda ten bate
van de bourgeoisie als socialisme geeft is
belachelijk. En ik acht het een misdaad
aan de taal bedaan, als u revolutie noemt
een vermaak om burgerlijke en militaire
duvelstoejagers van de bezittende klasse
te gehoorzamen. Het domme volk neemt
dit dan voor goede munt. Nu, zij die
zulke slaven zijn, verdienen niet te heer
sen. Het is goed dat men hen vertrapt en
knecht. Voorlopig zal dus de enige soci
alistische propaganda door mij en in de
kerken moeten worden gehouden."
Er deden in die week in Zutphen ge
ruchten de ronde dat Van den Bergh uit
Zutphen uitgewezen zou worden en er
werden door de plaatselijke bevelhebber
'hoorders' naar de kerkdienst gezonden
waarVan den Bergh de voorganger was.
Kortom de beroering in Zutphen was
door het plotselinge duidelijke optreden
8 Brief 13 september 1902
9 Brief 8 mei 1903
10 Herman Noordegraaf: Henry van den Bergh van Eysinga (blz 45
