dit nieuwe pantype werd uitgevonden.
Dat het een Nederlandse uitvinding was is
duidelijk. Het pantype kwam hier eerder
voor dan in het buitenland en nog steeds
spreken de Duitsers van 'hollandische
Pfannen' en de Fransen van 'tuiles fla-
mands'. Dat de uitvinding in het gebied
van de onder- en bovenpannen zou zijn
gedaan lag om verschillende redenen
voor de hand. Immers de golfpan staat als
idee dichter bij de onder- en bovenpan
dan bij de daktegel, en in de tweede
plaats komt de panlatsafstand van beide
panvormen nagenoeg overeen, dit in te
genstelling tot het daktegeldak waar de
'panlatten veel dichter bij elkaar lagen.
Men kon dus zonder de dakconstructie
aan te passen een onder- en bovenpan-
nendak vervangen door een golfpannen-
dak, en met rijkelijk gebruik van specie
waren beide panvormen op één dakvlak
ook nog wel te combineren.
Toch is het niet zo dat de golfpan in één
keer is uitgevonden en daarna enkele eeu
wen onveranderd is toegepast. In Zwolle,
Deventer en nu dus ook in Zutphen, de
aanleiding tot dit artikel, werden in de bo
dem pannen of fragmenten van pannen
aangetroffen die primitiever zijn dan wat
in later eeuwen gebruikelijk was. Een be
langrijk verschil tussen deze oudste va
rianten en de latere is de bezanding; een
korte technisch uitleg.
Dakpannen, en dat geldt voor alle panty
pen die voor de industriële vervaardiging
van pannen werden gemaakt, werden in
eerste instantie als een platte pannekoek
in een vorm die van onder open was, op
een vormtafel gemaakt. Om te voorkomen
dat de pan aan de vorm of de tafel zou
blijven kleven werden beide, vorm en ta
fel, van te voren met zand bestrooid. De
bovenzijde werd met de hand gladgestre
ken en pas in tweede instantie kreeg de
pan zijn gebogen, definitieve, vorm. Nu is
die bezande zijde wat poreuzer en dus
minder waterdicht dan de gladgestreken
kant. De latere golfpannen keerden hun
gladgestreken en dus beter weersbestendi-
ge kant naar buiten, de oudere typen de
den dit niet. Om de pannen toch water
dicht te maken werd aan de buitenzijde
glazuur aangebracht. De meeste van deze
primitieve golfpanvormen werden in
Zwolle gevonden. Deze pannen waren
aan de buitenzijde helemaal geglazuurd
en linksdekkend. Bij toeval werden in een
rioleringssleuf bij de Melksterstraat in
Deventer door ondergetekende vier frag
menten van vergelijkbare pannen gevon
den. Deze waren echter rechtsdekkend en
niet helemaal geglazuurd, maar verder
qua maatvoering en vormgeving volko
men gelijk aan de Zwolse exemplaren. En
nu zijn er dan ook in Zutphen bij de op
gravingen in de kelders van Huize van de
Kasteele enkele fragmenten van dergelijke
golfpannen gevonden. Voor zover herken
baar gaat het hier om rechtsdekkende
pannen, net als de Deventer typen. Ech
ter, de Zutphense pannen lijken net als de
Zwolse wel helemaal geglazuurd. Is er nu
naast het Zwolse en Deventer type een
Zutphense variant ontdekt? Of was de
pannenbakker toevallig wat royaal met
glazuur?
Het lijkt er op dat de uitvinding van de
golfpan aan een Zwolse steenbakker moet
worden toegeschreven. Niet alleen zijn in
de bodem hier veel complete pannen ge
vonden, ook in de Zwolse archieven ko
men we in de late 15e eeuw een nieuw
pantype tegen dat wordt omschreven als
quackpan.' In de subsidielijsten van 1467
worden 20965 'quackpannen' tegen 5967
traditionele, dat wil zeggen onder- en bo
venpannen,2 genoemd. Aangezien Zwolle
in de late 15e eeuw, gezien de bewaard
gebleven subsidielijsten, nog duidelijk be
zig was aan een versteningsproces, dit in
tegenstelling tot Deventer en Zutphen die
dit proces als eerder hadden doorge
maakt, lijkt de uitvinding van de golfpan
ook meer op zijn plaats in Zwolle dan in
Deventer of Zutphen. Blijkbaar heeft de
Zwolse quackpan als inspiratiebron ge
diend voor een Deventer of Zutphens
steenbakker.
65
