Jos Hartman
In het stadsbeeld van Zutphen
nemen de kerkelijke gebouwen
een overheersende plaats in. De
beide grote stadskerken, gewijd
aan St Walburgis en St Jan de
Doper zijn nog steeds de hoog
ste gebouwen van de stad. Zij
beheersen hun omgeving niet al
leen door hun hoogte maar ook
door hun oppervlak. In alle be
schrijvingen van Zutphen wordt
ruim aandacht geschonken aan
de kerkelijke gebouwen. Deze
blijft echter beperkt tot de ge
schiedenis of het uiterlijk. Geen
aandacht wordt gegeven aan wat
er in die gebouwen gebeurde.
Zelfs bij 17e eeuwse en 18e
eeuwse kerkhistorici is de be
langstelling voor het feitelijk ge
bruik van de kerken beperkt.
Toch is kennis van het gebruik
dat van kerken werd gemaakt
minstens zo belangrijk voor het
begrip van deze gebouwen als
kennis van hun bouwgeschiede
nis of hun kunsthistorische bete
kenis. Evenals moderne bedrijfs
gebouwen waren ook kerken in
de loop van de eeuwen onder
worpen aan verbouwingen, niet
alleen omdat de smaak maar
ook omdat het gebruik veran
derde.
In en bij Zutphen waren vóór de
Reformatie een kapittelkerk, een
parochiekerk, een achttal kloos
ters en conventen, en twee gast
huizen met een eigen kapel.
Daarnaast zullen er in enkele
huizen van de adel of van rijke
burgers nog wel particuliere ka
pellen zijn geweest, maar daar
over is weinig bekend.
Van de gebouwen zijn de Wal-
burgskerk, de Nieuwstadskerk,
de Broederenkerk en de kapel
van het Agnietenconvent nog
over. Alle andere gebouwen zijn
ofwel geheel verdwenen, zoals
het Heer Hendrikshuis, het
klooster Isendoorn of het fran
ciscaner klooster op Galilea (de
oude begraafplaats aan de
Warnsveldse weg) ofwel zo in
grijpend verbouwd dat ze niet
meer als klooster te herkennen
zijn, zoals het Oude Convent
(nu Oude Wand 39).
De gebouwen die nog als kerken
herkenbaar zijn, zien er nu heel
anders uit dan in de Middeleeu
wen, zowel van binnen als van
buiten. Dit geldt niet alleen voor
de gebouwen die niet meer als
kerk in gebruik zijn, maar ook
voor de gebouwen die dat nog
wel zijn.
Ook het gebruik dat van de ker
ken werd gemaakt is in de loop
van de eeuwen zeer sterk veran
derd. De komst van de Refor
matie - in Zutphen pas defini
tief in 1591 - betekende een
ingrijpende wijziging. De rijke
middeleeuwse katholieke ere
dienst verdween uit het open
bare leven. Toen de katholieken
in de 19e eeuw hun godsdienst
weer in het openbaar mochten
uitoefenen, was ook bij hen de
eredienst veranderd. Het tweede
Vaticaans Concilie betekende
een vereenvoudiging van de ka
tholieke eredienst. Dit alles
heeft tot gevolg dat we ons nu
nauwelijks meer een voorstelling
kunnen maken van wat er vroe
ger allemaal in middeleeuwse
kerken gebeurde.
Er is wel iets bekend over de
eredienst in de Middeleeuwen.
Ondanks de Reformatie, die tot
gevolg had dat veel katholieke
geestelijke instellingen verdwe
nen, zijn ook in Nederland litur
gische handschriften en andere
documenten bewaard gebleven
en in archieven, musea of parti
culiere collecties terecht geko
men. De Gregoriaanse kerkmu
ziek is altijd in de belangstelling
gebleven en ook de wereldlijke
middeleeuwse muziek is de laat
ste decennia onderwerp van stu
die en brede belangstelling ge
worden. De overige aspecten
zijn relatief weinig belicht. Ook
van de middeleeuwse religieuze
instellingen in Zutphen is een
aantal documenten en hand
schriften bewaard gebleven die
enig licht werpen op de liturgi
sche gebruiken in de Middel
eeuwen. De meeste handschrif
ten en documenten hebben
betrekking op de Walburgskerk.
Middeleeuwse kerkelijke gebruiken
in Zutphen
