Middeleeuwse boeken uit Zutphen
door P.G.J. Breukink
In het Stedelijk Museum wordt van 11 december 1981 tot 1 februari 1982 de
tentoonstelling "Middeleeuwse boeken uit Zutphen" gehouden. Deze tentoon
stelling is samengesteld door de afdeling Hulpwetenschappen der Geschiedenis
van de Katholieke Universiteit van Nijmegen, in samenwerking met het Gemeen
tearchief en het Stedelijk Museum van Zutphen. Onder leiding van prof. dr. A.
Gruijs en drs. A.J. Geurts zijn de middeleeuwse boeken en handschrift- en druk-
fragmenten uit het Gemeentearchief beschreven en gecatalogiseerd. De tentoon
stelling en de bijbehorende catalogus vormen geen afsluiting, maar een eerste
aanzet tot verdere studie: naast veel fragmentmateriaal zijn de handschriften in
de Librije en de Zutphense handschriften elders nog nauwelijks bestudeerd.
Tevens is over de geschiedenis van de Zutphense kloosterbibliotheken te weinig
bekend. De tentoonstelling is verdeeld in een aantal "rubrieken": het schrijven
en drukken van middeleeuwse boeken, verluchting, boekbanden en fragmenten
van handschrift en druk.
Tot het midden van de 15de eeuw zijn er geen gedrukte boeken. De boeken
werden geschreven in een schrijfatelier (scriptorium), dat meestal verbonden was
aan een religieuze instelling. De aard en de inhoud van het te schrijven boek be
paalden het lettertype; duurzaamheid en belangrijkheid de keuze tussen papier
en perkament. Het gedrukte boek verdrong in de 16de eeuw het handschrift. De
oudste gedrukte boeken in Zutphen komen uit Deventer, toen een der meest ac
tieve drukkerscentra van Nederland.
De verluchting of decoratie was een wezenlijk onderdeel bij de totstandko
ming van het boek. De bestemming en/of de opdrachtgever bepaalden de aard
van de decoratie. Het verluchten was een specialistisch werk en gebeurde vaak
niet in de plaats waar het boek geschreven was. Vijf Zutphense handschriften
zijn mogelijk verlucht in het fraterhuis St. Hieronymusberg in Hulsbergen. Deze
gemeenschap van Broeders van het Gemene Leven was in 1407 gesticht en werd
in 1579 ontbonden. Ten aanzien van de canonplaten in twee Zutphense missalen
kan eveneens aangenomen worden dat zij niet in Zutphen gedecoreerd zijn. Deze
canonplaten zijn later los ingevoegd en kunnen dus ouder of jonger dan het mis
saal zijn. In het 15de eeuwse missaal voor het altaar van de Anthonyvicarie in het
Heilige Geest ziekenhuis in Zutphen is een canonplaat uit het einde van de 14de
eeuw, hoogstwaarschijnlijk afkomstig uit Nijmegen. Het tweede missaal werd in
1473 gekocht voor het Antoniusaltaar in de Walburgskerk en heeft een canon
plaat die mogelijk tussen 1450 en 1460 gedecoreerd is in het klooster Agnieten-
berg in Zwolle.
Bij de middeleeuwse boekbinding is een duidelijk onderscheid tussen "luxe"
en "gewone" banden. De "luxe" boeken werden versierd met kostbare metalen
en edelstenen en waren meestal bestemd voor de liturgie. Een voorbeeld is het
Zutphense Liber Aureus uit het laatste kwart van de 15de eeuw. Registers en
17