De christelijke eenhoorn
Over de Zutphense
kaarsenkroon
ontwikkelde zich tot de allegorie van de
heilige jacht, waarin de wereldlijke en
bijbelse variant werden gecombineerd.
Hierbij werd de jager geïdentificeerd
als de aartsengel Gabriël die samen met
zijn allegorische honden de eenhoorn
Christus in de schoot van Maria drijft.
Maar de eenhoornjacht was gelijktijdig
ook symbool voor het lijden van Christus,
die in zijn menselijke vorm kon worden
opgejaagd en uiteindelijk stierf voor de
zonden van de mensheid. Opvallend is
dat deze symboliek ook wordt gevonden
in afteeldingen van de hertenjacht. In de
bestiaria staat namelijk beschreven dat het
hert slangen kon doden en vervolgens het
water opzocht om zich van het slangengif
te ontdoen. Dit gegeven werd door
middeleeuwse schrijvers geïnterpreteerd
als een overwinning op het kwaad en de
reiniging van menselijke zonden bij de
speurhonden, zoals de limier (of lymer),
werden ingezet om een geurspoor te
vinden, zodat het jachtgezelschap de
achtervolging kon inzetten. Snelle
windhonden waren getraind om op het
zicht te jagen en dreven het hert klem,
waarna de meester van de jacht met een
doodssteek van het gejaagde dier de jacht
tot een einde bracht. In de jachtscènes
op de Zutphense kaarsenkroon is deze
jachtmethode verbeeld. Jagers met
speurhonden en ranke windhonden
volgen de herten door het bos (aft. 2),
het wild wordt klemgezet en de jager
deelt met zijn speer een doodsteek uit
(aft. 3).
De Zutphense jacht beperkt zich echter
niet tot het hert (en het zwijn), maar ook
de eenhoorn wordt door de jachthonden
opgejaagd (aft. 4). In de middeleeuwse
kunst werd de eenhoornjacht
vaker afgebeeld en de beroemde
Eenhoorntapijten (ca. 1495-1505) in
museum The Cloisters in New York zijn
daarvan een prachtig voorbeeld.
De Zutphense jachtscènes passen dus
binnen een Europese middeleeuwse
traditie en sluiten aan bij hoofse idealen.
De eenhoorn wordt echter nog op een
tweede manier bejaagd. Viermaal knielt
hij met zijn hoofd in de schoot van een
dame, waardoor de jager het dier kan
benaderen (fig. 5). Dit beeld gaat terug
op de Physiologus, een Griekse tekst die
werd geschreven tussen de tweede en
vierde eeuw in Alexandrië. In de tekst
wordt kennis van de natuur in verband
gebracht met een christelijke duiding.
De Physiologus vormde de basis voor
de populaire middeleeuwse bestiaria
(dierenboeken) en via deze weg werden
de christelijke interpretaties onderdeel
van het middeleeuwse wereldbeeld.
Zo wordt beschreven hoe de woeste
eenhoorn enkel kan worden gevangen
door een maagd. Als de eenhoorn haar
schoonheid aanschouwt, legt hij gedwee
zijn hoofd in haar schoot en valt in slaap,
waarna hij gevangen kan worden. Aan
de hand van deze beschrijving werd de
eenhoorn herkend als het zinnebeeld van
de Zoon Gods. Ook hij vond zijn rust
bij de Heilige Maagd. De nesteling van
de eenhoorn in de schoot van de maagd
werd een symbool voor de incarnatie, het
moment waarop Christus mens wordt in
Maria's schoot.
Vanaf de vijftiende eeuw werd deze
voorstelling steeds complexer en
1. Kaarsenkroon, ca. 1396, Walburgiskerk,
Zutphen.
2. Een hert wordt opgejaagd door drie
jachthonden.
Over de ontstaansgeschiedenis
van de Zutphense kaarsenkroon
bestaat veel onduidelijkheid. Op
basis van documenten en stijl wordt
de gietijzeren kroonluchter gedateerd
omstreeks 1396. Het uiterlijk
van het object is wel veranderd.
Oorspronkelijk was de kroon deels
verguld en waren de figuurfriezen
beschilderd. Er wordt aangenomen
dat het object voor de Walburgiskerk
is vervaardigd, waardoor het met
recht een Zutphens monument
genoemd kan worden. Het neemt ook
een belangrijke plaats in de Europese
(kunst)geschiedenis in vanwege de
symboliek van de figuurfriezen en de
identificatie als Jeruzalemluchter. De
onderste ring van de kaarsenkroon
verbeeldt met de twaalf torens en
architectonische details het Hemelse
Jeruzalem: de apocalyptische stad
uit de openbaring van Johannes.
De Zutphense kroon is verwant
aan de oudere Jeruzalemluchters,
waarvan slechts enkele exemplaren
zijn overgeleverd, zoals de
Barbarossaluchter (ca. 1165 - 1170)
in de Paltskapel van Aken.
10 Zutphensepracht.nl
