Voetnoten:
11: Voorbeeld van een sheela-na-gig uiteen
kerk in Ierland.
De 14e-eeuwse sprookspreker Willem van
Hildegaersberch verwoordde het als volgt:
Mar die hoer eer vercopen licht
Om my ede of om clene ghicht,
Entan hem selven soe vergheten,
Dat sijs niet en willen weten,
Ende hem by goede vrouwen voeghen,
Twaer billies dat si bellen droeghen,
Die lude cloncken waer si ghinghen,
Soe hoordmen elcs bi sonderlinghen 21
Anderzijds was het natuurlijk ook
gewoon een manier om de aandacht
te trekken22net zoals de meeste
prostituees ook tegenwoordig duidelijk
als zodanig herkenbaar zijn. Prostituees
moesten ook aan andere uiterlijke
verplichtingen voldoen, die per stad of
streek verschilden. In sommige plaatsen
moesten zij (gedeeltelijk) gele kleding
dragen, op andere plaatsen gestreepte
kleding of een bepaald hoofddeksel.
Dress codes voor allerlei groepen waren
overal in middeleeuws Europa de regel.
In de Saksenspiegel (vroeg 13e-eeuws
geïllustreerd Saksisch wetboek) zijn
bijvoorbeeld ook Franken, Saksen en
joden allemaal direct herkenbaar aan
een bepaald hoofddeksel, en hetzelfde
gold voor melaatsen, leden van religieuze
groeperingen en eigenlijk voor iedereen.
Overigens zijn er nog ook drie bellen
gevonden in de Apenstert. Het gaat
natuurlijk wel erg ver om deze ook maar
gelijk toe te schrijven aan prostituees.
Een derde "verdacht"object is de insigne
met de wijdbeens zittende vrouw. Het
gaat om een lood-tinnen insigne. In
de literatuur staan dergelijke figuren
bekend als sheela-na-gigs. Dit is een Ierse
(Gaelic) term 23 die eigenlijk slaat op
gebeeldhouwde naakte vrouwenfiguren
die wijdbeens boven romaanse kerkdeuren
zijn aangebracht. Dergelijke figuren
komen vooral voor in Ierland en Groot-
Brittannië, maar ze worden ook gevonden
op het continent, waar ze deel uitmaken
van het romaanse spectrum van monsters
en masturberende mannetjes en vrouwtjes
waarmee kathedralen van ca. de 10e tot
12e eeuw mee gedecoreerd werden. Een
zeldzaam voorbeeld van een sheela-na-gig
uit de 16e-eeuw vinden we in de Librije
van de Walburgiskerk in Zutphen 24De
Ierse term sheela-na-gig is later bedacht
en zal voor een 16e-eeuwse Zutphenaar
als Chinees hebben geklonken; bij een
voghelend vrouwtje zal hij zich meer
hebben kunnen voorstellen.
12: Middeleeuwse lood-tinnen insigne uit
leper van een vulva en fallus die via een
ladder tot een hoogtepunt komen [Van
Beuningen, Koldeweij Kicken 2001, 411).
geheel speculatief. Naar aanleiding van
wat Plutarchus (45-120 n. Chr.) schrijft
over Romeinse phallusamuletten,
kwaadafwerend tegen het Boze Oog26
worden deze amuletten vaak ook als
apotropaïsch geduid21Misschien dat
dergelijke insignes echter meer iets zeggen
over de (al dan niet betaalde) seksuele
beschikbaarheid van mensen28. Het zou
bijvoorbeeld interessant zijn om eens
te kijken of dergelijke insignes meer in
havenplaatsen worden gevonden dan in
agrarische gemeenschappen.
Het is opvallend dat deze opgraving in
de Apenstert twee of drie objecten heeft
opgeleverd waaraan mogelijk een seksuele
betekenis is toe te kennen, terwijl we
deze verder uit de stad niet kennen. Deze
andere insignes zijn alle ofwel religieus
(tunica van Aken, Driekoningen, Sint
Catharina, Sint Cunera etc.) ofwel neutraal
(gespbroches e.d.). Uiteraard is met de
vondst van de objecten uit de Apenstert
niet hard te maken dat hier daadwerkelijk
prostitutie heeft plaats gevonden. Dat er in
de middeleeuwen prostitutie plaatsvond,
is echter wel een hard gegeven. En
om een penning die als twee druppels
water lijkt op Romeinse en 19e-eeuwse
bordeelpenningen met prostitutie in
verband te brengen lijkt meer voor de
hand te liggen dan hem in een gesloten
beurs te zien als een onheilafwerende
talisman...
Tekst, foto's en tekeningen Zutphense objecten:
Bert Fermin
Over de precieze functie van dergelijke
ornamentiek is veel gespeculeerd.
Boven een kerkdeur zal een dergelijk
beeldhouwwerk misschien een
onheilafwerende apotropaïschefunctie
hebben gehad (zoals vaak beweerd wordt),
maar een insigne met een dergelijke
afbeelding kan ook moeiteloos worden
geplaatst in de eindeloze rij "profane
insignes", die veelal bestaan uit sterk
seksueel getinte afbeeldingen. Deze vaak
niet van enige humor gespeende insignes
tonen bv. vulva's aan het spit, vulva's en
falussen op een ladder op weg naar een
hoogtepunt, vliegende falussen, als een
paard bereden falussen, haantjes, poezen
en andere dubbelzinnigheden. De "sheela-
na-gig"-insignes, waarvan we verder twee
voorbeelden uit Kruiningen en één uit Den
Bosch kennen 25, passen waarschijnlijk ook
in dit spectrum.
Ook van deze insignes is de betekenis
1: Brundage 1989, 84.
2: Vanhemelryck 2004, 216; Fieren 2010.
3: Slobbe 1937,13-19.
4: Utrechtse en Amsterdamse keuren uit
het begin van de 15e eeuw verboden bi
jvoorbeeld seks op kerkhoven; Stemvers
1985.
5: Stemvers 1985,13-20.
6: Lensen en Heitling 1983, 45; helaas
zonder verdere bronverwijzing: 15e
eeuw?
7; Gilchrist 2012, Forgéais 1866 [232,
257-70); Bruna 1996; Mitchener Skin
ner 1983.
8: Pelsdonk 2003,120.
9: Mitchener Skinner 1983.
