Lis leeft ondertussen in Amerika en komt eens in de zoveel jaar naar ons land om o.a. Els Hendriks (ondertussen in
2017 op honderdjarige leeftijd overleden), één van de redders van haar oma, haar vader en moeder, te bezoeken. Ze
is in 2017 nog met haar man bij Els Hendriks geweest en heeft daarna Lochem bezocht. Lis is o.a. bij het huis van haar
grootouders van moederskant aan de Paul Krugerstraat 4 geweest (zie foto).
Noten
1 Bettje, werd ook als Betje vermeld in de registers. Ze werd in het dagelijks leven Bep genoemd.
2 Tekst ontleend aan de website https://www.annefrank.org/nl/anne-frank/verdieping/waarom-haatte-hitler-de-joden/
3 Omstreeks 1647 woonden Michel Michels, David de Jode en Jacob Levij in Winterswijk. Zij betaalden elk 12 stuivers aan verpondings
rechten. Het waren waarschijnlijk de eerste Joden die ter plaatse verbleven. Waarschijnlijk zijn de Joodse voorouders in de loop der
tijden vanuit de omgeving van Keulen langzamerhand in de richting van ons land getrokken. De naam Weiler/Wijler wijst op een Duitse
herkomst. Over heel Duitsland verspreid komen kleinere en grotere plaatsen voor met de naam Weiler, soms met een toevoeging zoals
bij Eschweiler en Weisweiler.
4 Levi geeft aan, dat de persoon een Leviet is, behorend tot de stam van Levi, één der 12 stammen van Israël. Ze zijn nakomelingen van
Levi, de derde zoon van Jacob. Het waren vroeger mannen die de priesters bijstonden in het geven van onderwijs uit de wet. De wetten
waren vastgelegd in het Bijbelboek Levitius.
5 Het Scholtampt' 1994, nr. 31, pag. 3 en 1994, nr. 32, pag. 47.
6 in Archief, orgaan van Oudheidkundige Vereniging 'De Graafschap'in 1979.
7 Dit lijkt in tegenstelling tot hetgeen prof. dr. Schuttevaer heeft geschreven, maar dat is niet zo. Wat Louis Wijler schrijft is uit een vroe
gere tijd. De Wijlers hadden zich ondertussen financieel behoorlijk omhoog gewerkt tot welvarende burgers met hun harde werken,
hun zuinigheid en hun slimheid.
8 Op de website van het Joods Monument staat 1 mei 1945 vermeld; 28 januari 1944 is wat de familie zelf aangeeft.
9 Zuster Nannie Prager was één van de nakomelingen van Willem Rauwenhof, mede-eigenaar van het landgoed Tongeren, maar in het
begin van de 30-er jaren overleden. Kleindochter Nannie had veel op het landgoed Tongeren gelogeerd. En kende er de situatie dus
goed.
10Het Driemanschap was een verzetsgroep in Epe, die hulp bood aan Joodse onderduikers. De groep rond D. Hendriks (later zijn dochter
Els Hendriks), Tiemen Jonker en E.J. (Bets) van Lohuizen-van Wielink, redde waarschijnlijk 72 mensen.
11Dat wil zeggen, dat zij een (vervalst) persoonsbewijs had.
12Haar alibi was, dat ze het bombardement op Rotterdam was ontvlucht. Al vroeg na haar aankomst in Tongeren hield een politieagent
haar aan, toen ze van boerderij naar boerderij liep om melk te halen voor de school. Hij wilde haar identiteitsbewijs zien. Hij bekeek de
valse identiteitskaart en waarschuwde haar dat deze 'niet goed genoeg' was en 'hen moest vertellen dat ze het beter moesten doen'
Ze keerde snel naar de school terug en vertelde de heer Kuijlenberg wat er gebeurd was. Ze kreeg snel een nieuwe identiteit en werd
Maria Christina Hoek.
13Zie over hem de website https://bevrijdingsportretten.nl/portret/jozef-vomberg/.
"Abraham Israël Wijler was een zoon van Levi Abraham Wijler, broer van Samuel Wijler, de vader van Adolf Wijler.
15Gemeente archief Barneveld:
1943, 24 sep., Geboorte Tirtsah Robina, dochter van Henricus Wijsenbeek en Henriëtte Wijler op "De Schaffelaar" te Barneveld. bron:
GAB, archief BS
1943, 29 sep., De Ordnungspolizei ("Grüne Polizei) rukt "De Schaffelaar" en "De Biezen" te Barneveld binnen. 680 joden worden naar
Westerbork overgebracht, 22 ontsnapten. Brief Westrik aan Rijksinspecteur Bevolkingsregister geeft aan 800 joden. bron: GAB, brief
van 25 oktober 1943, nr. 1603.
https://gemeentearchief.barneveld.nl/fileadmin/Gemeentearchief/Documenten/kroniek_20e_eeuw.pdf
Zie ook Henricus Wijsenbeek en Henriëtte Wijler op de site: http://www.jodeninnederland.nl/id/P-5239
Zie voor de ontsnapping van Louis Wijler en zijn vrouw Het oorlogsdagboek van dr. G. Italie door W.M. de Lang
16Margot Wijler-Haagens en haar kinderen overleefden ook de tijd in Theresiënstadt en hebben na de oorlog hun leven weer opge
bouwd, deels in Israël en deels in Nederland.
17JaGDaF betekent in het Hebreeuws Joden Groningen Drente Friesland. Het is een onafhankelijk Joods magazine. Het informeert zijn
lezers over de verschillende aspecten van het Jodendom en het Joods leven, in het bijzonder in Noord-Nederland. Het magazine ver
schijnt vier keer per jaar in druk. Het gebruikte artikel is te vinden in jaargang 32, nummer 2, 28-06-2019. In het bewuste tijdschrift staat
een artikel van M. Bosma 'Een houten huisje in de bossen bij herinneringscentrum kamp Westerbork'. Dat artikel gaat over de vlucht van
Helena Wijler in september 1944.
18Trouw 7-1-1998 in het artikel 'Granaria doet spectaculairste aankoop in zijn geschiedenis' en de website http://www.jodeninnederland.
nl/id/P-1383
19 https://pointer.kro-ncrv.nl/artikelen/hier-staan-van-joden-onteigende-panden-bij-jou-in-de-buurt
20 Voor diegenen die echt willen weten, wie de bewuste panden heeft gekocht: dat is te lezen op de site, vermeld in noot 17.
