Eindnoten
Duitsland als staat bestond in de zeventiende en achttiende eeuw nog niet. Het gebied bestond uit een veelheid van stadstaat
jes en vorstendommen. Pas in 1815 werd er met de Duitse Bond een zekere vorm van eenheid in het Duitse gebied gecreëerd
en pas in 1871 kwam er met het Duitse Keizerrijk voor het eerst een Duitse eenheid.
2 Karren zijn tweewielers en wagens vierwielers.
3 De vervoerde goederen waren van velerlei aard. Het ging daarbij om goederen die over grote afstanden vervoerd werden,
maar ook om onderweg opgeladen goederen die ook onderweg weer ergens afgeladen werden. Het handelde hierbij in grote
lijnen om tweerichtingentransport: goederen, die uit de centraal gelegen Duitse gebieden naar het noorden, zuiden, oosten of
westen vervoerd werden en goederen die vanuit die gebieden mee terug werden genomen. Naar ons land toe ging het o.a. om
aardewerk uit de omgeving van Keulen, glaswerk uit Heilbronn en Hanau, lijnzaad, garens en borstels uit Düsseldorf, blik-
waren uit Leipzig, pelzen uit Novgorod, spiegelglas en ruiten voor koetsen uit Berlijn, zwartsel voor o.a. de kleding van de
Veluwenaren, kromhout voor de bouw van de VO.C.schepen uit Westfalen, zandsteen uit Bentheim, maalstenen uit de Eifel.
Opvallend is nog het vervoer van boeken uit het Duitstalige gebied naar ons land in houten vaten, waarbij de boeken eerst
verpakt werden in beschermend zeildoek. Als retourvracht namen ze o.a. mee terug: haring (in massa), stokvis, specerijen,
kruiden, verfwaren, koffie, thee en vele andere goederen, waaronder uit Oost- en West Indië.
In de negentiende eeuw blijken ook veel seizoenarbeiders uit de Duitstalige gebieden met de Hessenwagens mee naar ons
land te zijn gekomen. Ze kwamen uit arme Duitse streken om hier hun mager inkomen wat aan te vullen met o.a. het steken
van turf en het maaien van gras (zgn. 'hannekesmaaiers').
4 Novgorod (nu Veliki Novgorod) is één van de oudste steden van Rusland en was destijds een belangrijk handelspunt. De stad
ligt tussen Moskou en Sint Petersburg. Na de stichting van Sint Petersburg is de stad haar belangrijke handelspositie aan de
nieuwe stad kwijt geraakt.
5 'Bergsch' uit het Bergische Land, een gebied in Noordrijn-Westfalen in de omgeving van Wuppertal., 'Bremmer' uit de
Noordduitse regio, 'Keisse' waarschijnlijk uit de omgeving van Keulen, Hessen uit het Zuid- en Middelduitse gebied.
6 in het decembernummer uit 1931 van het blad 'Archief' (Oudheidkundige Vereeniging De Graafschap).
7 J.W. van Petersen in Reizen is tol betalen, 2002.
8 Uit het boek Kaufmann, Kram und Karrenspur, Handel zwischen IJssel und Berkel door dr. Jenny Sarrazin, 2001.
