Een Spaanse schans aan de
Kijksteeg?
Geruchten over een schans aan de Kijksteeg
Jan Kleinen
In een bosje bij de Kijksteeg, in de buurt van de Elsmans Schaddenweg, ten westen van Lo-
chem, ligt een zandheuvel met een opvallende vorm. Terreineigenaren hadden uit overlevering
vernomen dat deze heuvel in de tijd van de Spaanse oorlogen een Spaanse Schans1 zou zijn
geweest. De Archeologische Werkgroep voor Lochem ging op onderzoek uit.
Een voorbeeld van het gebruik van schansen is te vinden in de rapportage van de Spaanse legerleider
Verdugo2 over zijn beleg van Lochem in 1582. Om zijn troepen te kunnen beschermen tegen vuur
en aanvallen uit de stad en van buitenaf liet hij tijdens dit beleg 16 of 17 schansen rond Lochem
aanleggen.
Op de militaire kaart van Hottinger gemaakt tussen 1773 en 1794, staat een bouwwerk op de kaart
aangegeven als "Spanjaerds Schans". Als men deze kaart projecteert op de huidige kaart van Lochem
dan ligt deze "Spanjaerds Schans" op de hoek van de Enkweg en de Koedijk. Op die plek zijn inderdaad
nog restanten te zien van een soort omwalling.
Wij van de Archeologische Werkgroep voor Lochem vonden de geruchten over de aanwezigheid van nog
onbekende restanten van een Spaanse schans aan de Kijksteeg een onderzoek waard.
Het onderzoek
Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van moderne bodem- en geomorfologische kaarten, historisch
kaartmateriaal, archiefstukken van het Historisch Genootschap Lochem Laren Barchem en mondelinge
informatie van de terreineigenaren en van omwonenden met een lange vooroudergeschiedenis in de buurt
van de locatie.
De heuvel, het bosje, en de omringende landbouwgrond aan de Kijksteeg is systematisch visueel en
met metaaldetectors onderzocht op sporen uit het verleden. De bodemsamenstelling van de zandheuvel
is met boormonsters bekeken.
De heuvel
De heuvel is de lusvormige structuur in het midden van de schets (zie pag. 6) en ligt, vanaf de weg
onzichtbaar, verborgen in een van de bosjes aan de Kijksteeg en de Elsmans Schaddenweg.
Met de langste kant ligt de heuvel op een gemiddelde afstand van 90 meter ongeveer parallel aan de
Kijksteeg. Het is een forse zandbult, 21 meter breed, 48 meter lang en ruim 2 meter hoger dan het
omringende land. De heuvel heeft een "holte" met een grondoppervlak van ruim 60 m2. De bodem
van deze ruimte is op gelijke hoogte met het omringende maaiveld en ligt dus 2 meter lager dan de
omringende top.
Uit het booronderzoek blijkt dat we hier te maken hebben met een 12000 jaar oud landduintje uit
de late ijstijd. De heuvel ligt in een omgeving van kleine dekzandruggen en laagtes, overdekt door
oud bouwland.
De bodem op de top van de heuvel verschilt van de bodem in de holte. Hier is de bodem namelijk
minder dik. De bodem op de top lijkt meer "met rust" te zijn gelaten. De bodem in de holte heeft
minder kans gekregen zich op te hogen, waarschijnlijk omdat hier later zand is weggehaald.
Het onderzoek met metaaldetectors leverde alleen hedendaagse scherven en ijzermateriaal op, dus
geen restanten uit het verre verleden van de Tachtigjarige Oorlog.
1 Een schans of verschansing is een oud militair verdedigingswerk, meestal gemaakt van afgegraven aarde. Schansen
werden veel gebruikt tijdens de Tachtigjarige Oorlog als verdediging van strategische plaatsen, zoals riviermondingen,
belangrijke aanvoerroutes over land of als extra verdediging van een stad.
2 Voor God en mijn koning. Verslag over zijn jaren als legerleider voor Filips II van kolonel Francisco Verdugo.
Groninger bronnenreeks 3, 1581 - 1595.
Land van Lochem 2012 nr. 3 5
