Rembrandt vereeuwigde al een varken op de ladder,
in de zeventiende eeuw (olieverfschilderij). Op het
erve Brooks in Gelselaar vertoont men aan toeristen
hoe het bij de huisslacht toeging, ieder jaar opnieuw.
In 2008 is dat op 19 november: slachtvisite. Het was
op het platteland niet aan een vaste datum gebonden.
Meester Heuvel schrijft: "Een poosje later ga ik naar
de deel. Daar hangt het geslachte beest, met den
slachteboom door middel van windeknuppels
opgeheschen, aan de twee haken, in den balken on
der 't liekspier. Jan houdt de luchte (lantaarn) vast
en Vader helpt den slachter de huid afvillen. Bij 't
opensnijden legt de Lanever, die een spierken in 't
glas heeft gedronken met de anderen, mij uit, hoe al
de ingewanden heten: het klokhuis (longen), den
zwelgedarm, de plesse (pens) met den könningskop
of 't olde testament (boekmaag), de ruitjesmage
(muts) en 't endjetoo (blinde darm)." Verder gaat het
maken van bloedworst en braadworst, etc. Balken-
brij is zelfs heden ten dage in Lochemse supermark
ten (Deka) te koop, keurig in plastic verpakt, maar
ook op de woensdagmarkt aldaar.
Ook de dichtstbijzijnde slager heeft natuurlijk deze
Achterhoekse specialiteiten! Interessant is ook de
varkensblaas als materiaal voor de foekepot op
oudejaarsavond, zoals die nog steeds in Goor in
zwang is. Het is een kindergebruik. Ook bij Vasten
avondtradities komt de foekepot voor.
nog in gebruik." Tot zover Buter. Of dit ook in de
noordelijke Graafschap bekend was, is mij niet be
kend.
Sint-Maarten (11 november)
In zuidwest-Salland, de omgeving van Olst, zegt
men: "Als het blad niet valt voor Sint-Martijn, dan
zal 't een strenge winter zijn". Ook wordt daar ge
zegd: "Een donkere Sint-Maarten, een heldere Kerst
mis". De folkloriste mevrouw Bakhuis-Brascamp
tekende dit op uit de volksmond.
Eertijds holde men een raap of mangelwortel uit. Bin
nenin zette men een kaarsje. Vaak werden ze zo uit
gesneden, dat er een gezicht te zien was. Nu worden
er, ook in Lochem, door kinderen van de basisschool
die 's avonds langs de huizen gaan om een wat afge
sleten Sint-Maartendeuntje te zingen, lampions ge
bruikt (2007). Ze gaan ook op de Molenbelt hun
gang, om wat centjes op te halen. Het zijn vijftien tot
twintig kinderen. De beginregels van het liedje lui
den: "'t Is 11 november dat wij met onze lichtjes
lopen"... Vroeger waren er ook Sint-Maartensvuren
bekend, die in onbruik geraakt zijn. In het Twentse
Markelo kende men, schrijft Adriaan Buter in 1988,
"een combinatie van de foekepotterij en het rond
gaan met lichtjes.
In dit geval werd slechts één kalebas, een kanjer van
vijftig pond of meer, die uitgehold, met figuren en
namen besneden en van een kaars voorzien was.
Twee jongens droegen hem tussen zich in aan een
ijzeren stok. Langs de huizen liet men de kalebas zien,
terwijl de andere jongens eromheen liepen te
foekepotten en de buit ophaalden. Daarvoor werd
snoeperij gekocht en met traktatie en spelletjes hield
men ergens op een boerendeel een heel feest. Ook
de volgende avonden kwamen kalebas en foekepot
In Deventer zongen de kinderen op 11 november:
"Sinte-Maarten is zo koud,
Geef een turfje of wat hout,
Om hem te verwarmen"
Vlamingen zeiden op Sint-Maarten: "Op Sint Martijn
slacht de boer zijn zwijn".
In Twente treedt Sint-Maarten nog lijfelijk op, te paard
gezeten, en deelt snoepjes uit aan de plaatselijke jeugd.
Hij resideert dan in het gemeentehuis van Losser.
Oost-Twente is katholiek. 11 november is ook de
startdatum voor de carnavalsperiode, die in de pro
testantse noordelijke Graafschap tot besloten zittin
gen van carnavalsverenigingen beperkt blijft. Daar
kunnen de carnavalsprinsen, de genodigden en de
dansmarietjes hun gang gaan! In het kader van de
jongste Bosatlas is ook de Gelderse Achterhoek ver
tegenwoordigd op de kaart van carnavalsverenigingen,
opvraagbaar via een website (helaas niet opgenomen
in de Atlas zelf). In dat verband noem ik Lochem,
Gorssel en Harfsen. Helaas kwam er veel kritiek op
de kaart, omdat er veel meer carnavalsverenigingen
zijn, die (nog) niet op de kaart voorkomen! Sinds de
jaren vijftig van de twintigste eeuw is men in de noor
delijke Graafschap actief, waarbij het katholieke
Kranenburg het voortouw nam. Na 1970 kwamen er
meer verenigingen
Advent
Ida Gerhardt schreef een prachtig gedicht Geboorte,
opgenomen in Verzamelde gedichten 1", Amster
dam 1995, p. 330:
13
Sint-Maarten (Uit: Tradities rond Oud en Nieuw - Dinie
Hiddink)
Land van Lochem 2008 nr. 3
