Tuugkisten en hun gebruik in de
noordelijke Graafschap
Dr. Everhard Jans
Toen ik in 1994 mijn boek Tuugkisten in Oost-Nederland (met medewerking van twee Duitse
onderzoekers, dr. Andreas Eiynck en Helmut Piepenpott) publiceerde, wijdde ik uiteraard
ook een hoofdstuk aan deze bergmeubelen in de Gelderse Achterhoek (p. 55-62). Dat we
inmiddels al weer driekwart jaar in Lochem wonen, kon ik destijds nog niet weten!
Nu is er gelegenheid er weer eens scherper op
te letten: inmiddels kon ik in het Landgoed
Hotel Montferland, in het Liemerse Zeddam,
in de vestibule een bijzonder waardevol exemplaar
opmeten, een huwelijkskist voor Fenne Busschers,
blijkens ingekerfde inscriptie ontstaan in 1737. De
oudst bekende kledingkisten in Oost-Nederland
bezitten panelen met het briefpaneelmotief, dat in
feite "gezonken cultuurbezit" is van laatgothische
koorbanken in laatmiddeleeuwse kerken (vgl. de
oude Calixtuskerk in Groenlo).
Bovengenoemde kist uit Zeddam bezit (in de acht
tiende eeuw!) twee breed vormgegeven briefpanelen,
met daarboven als fries een Renaissancistisch ketting
motief, dat ook aan oudere Vlaamse kisten voorkomt,
evenals in Twente. De Zeddamse kist( Montferland
1) is 1,24 meter breed en 77,5 centimeter hoog. De
boerentimmerman die deze fraaie kist vervaardigde
leefde ver van de heersende stijlen in steden als Does
burg, Arnhem en Zutphen. Volkskunst leeft vanuit de
traditie: de wet van de remmende vooruitgang. Hier is
sprake van een sterke stijlvertraging: een achterstand
van 250 jaar!
Nog steeds kunnen we onder meer in de Lebben-
brugge bij Borculo en in het museum erve Kots bij
Lievelde fraaie voorbeelden aantreffen van deze
streekeigen boerenmeubels.
Tuugkisten bij H.W. Heuvel
Natuurlijk heeft ook de grote Achterhoekse volkskun
dige en pedagoog, meester Hendrik Willem Heuvel,
al in het begin van de twintigste eeuw, toen er nog
veel meer bewaard was van het oude boerenleven,
veel liefdevolle aandacht gehad voor de rol van de
tuugkisten in het volksleven. "Hollanders" noemen
de tuugkisten vaak dekenkisten. Dit is onjuist: de
eerste lettergreep "tuug" verwijst naar het dialect
woord voor kleding. Het waren de voorlopers van
commodes, kleerkasten en kabinetten, die de zwaar
te openen kisten (te boers) verdrongen door een
modernere oplossing van de hang- en opbergfunctie
van kleding en textiel.
Heuvel kent de tuugkist vanuit zijn geboortestreek bij
Gelders Laren: het mooie Oolde. Zijn onvolprezen
boek, het standaardwerk Oud-Achterhoeks boerenle-
Lfn"duvit1deoiarmn>0winjig van de vorige eeuw beschrijft
de Meimaand: "Een dag of wat in Mei ziet men de
"kistenwagens" rijden. Meestal komt de nieuwe
knecht of meid op een avond te voet met het nodigste
in een dichtgeknoopte doek. Eén of twee dagen later
spant de boer in en rijdt met de nieuwe dienstbode
naar het vorige huis, om de kleerkist te halen. 'k Zal
niet vergeten, hoe ik voor drie jaren met Vader en
Jan meereed naar zijn oude broer in de Schoolt. Daar
moesten we eerst koffie met een boterham gebruiken
en een poosje praten. Eindelijk droegen Vader en Jan
de kist uit het kleine kamertje vóór op de deel naar de
wagen. Een mooie eikenhouten kist, die Jans groot
vader al gebruikt had, toen die boerenknecht was,
op het voorfront in vakjes verdeeld, zijn vierkante
en cirkelvormige figuren uitgesneden; net onder het
deksel vindt mee twee bakjes ("ïnschrien" heet men
ze), het ene voor horloge, kerkboek, geldbeurs en om
er stopgaren, knopen, enz. in te bergen; in de grote
ruimte is zijn "tuug", d.i. zijn boven- en ondergoed".
Het "kistentuug" (de kleding in de kist) speelde in de
negentiende eeuw bij Achterhoekse bruiloften nog
een rol, aldus Heuvel: "De Vrijdag, door ons kinderen
met verlangen tegemoet gezien, is daar. Om een uur of
negen stappen we in "'t kistentuug", de vrolijke kleed
wagen (huifkar) in!.... Na langer dan een uur gevaren
te hebben horen we van verre gezang. Weldra zien
we op een boerenerf een wemelende mensenmassa".
Ook bij de kerkgang in Laren (nu: aanbouw van
een Kulturhus) werd het kistentuug uit de kisten te
voorschijn gehaald. Heuvel: "Er is klokgelui in de
zonnige lucht, blijde tonen van dorpen in het rond. In
de stille boerenhoeven tooit men zich in "kistentuug".
Hendrieke-Meuje en Jan Willem-oom komen al uit de
Achter-Oolde en zitten geduldig te wachten, tot onze
volk gereed zijn. Nog andere buren verzamelen zich
bij ons huis en dan tijgt men op weg, een hele schare
van kerkgangers in Zondagsgewaad".
De noordelijke Achterhoek
Kisten uit de noordelijke Achterhoek hebben wat de
kerfsnedeversiering betreft een eigen karakter. Een
door mij opgemeten exemplaar uit Neede (particulier
bezit, Almelo) bezit vier panelen (front), is 1 meter
breed en 66,5 centimeter. hoog. Van de oude Grie
ken en Romeinen (tempelbouw) afgekeken zijn de
5
